تاریخچه
با پیروزی انقلاب اسلامی، اداره کلیه امور مربوط به زندانها در سراسر کشور به وزارت دادگستری واگذار شد؛ به این ترتیب که شورایی مرکب از سه نفر از کارکنان موظف دولت که توسط شورای عالی قضایی انتخاب می‌شدند، زیر نظر دادستان کل کشور، مدیریت اداره زندانها را بر عهده گیرند. سپس قانون تبدیل شورای سرپرستی به «سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی» در بهمن ۱۳۶۴ تصویب شد.
تشکیل سازمان زندانها
زندانها تا قبل از انقلاب، تحت مدیریت عالیه شهربانی و وابسته به وزارت کشور بودند. با پیروزی انقلاب اسلامی به موجب لایحه قانونی واگذاری امور زندانها به وزارت دادگستری، اداره کلیه امور مربوط به زندانها و مؤسسات وابسته به آن در سراسر کشور به وزارت دادگستری واگذار شد و به عنوان اداره کل زندانها، جزو سازمان دادگستری کشور قرار گرفت.
به موجب همین مصوبه، اداره زندانها به صورت شورایی مقرر شد؛ به این ترتیب که شورایی مرکب از سه نفر از کارکنان موظف دولت که توسط شورای عالی قضایی انتخاب می‌شوند، زیر نظر دادستان کل کشور، مدیریت اداره زندانها را بر عهده گیرند بنابراین طبق این لایحه و آیین‌نامه اجرایی آن، زندان‌های کشور به لحاظ تشکیلاتی، اداری و بودجه در ردیف سایر ادارات قوه قضائیه درآمدند.
قانون تبدیل شورای سرپرستی زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور به «سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی» در بهمن ۱۳۶۴ تصویب شد. طبق ماده یک این قانون، شورای سرپرستی زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی که در سال ۱۳۵۸ تشکیل شده بود، به «سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی» تبدیل گردید و این سازمان زیر نظر شورای عالی قضایی قرار گرفت.
با جایگزینی ریاست قوه قضائیه به جای شورای عالی قضایی در بازنگری قانون اساسی به سال ۱۳۶۸، مدیریت عالی زندانها بر عهده ریاست قوه قضائیه قرار گرفت و وی عزل و نصب رئیس سازمان زندانها را بر عهده دارد؛ چنانکه آیین‌نامه زندانها مصوب سال ۱۳۷۲، انتخاب ریاست سازمان زندانها را در صلاحیت رئیس قوه قضائیه قرار داده است.
وظایف و اقدامات سازمان زندانها
سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی، متصدی و اعمال‌کننده مجازات و اقدامات تأمینی است. «مجازات» و «اقدامات تأمینی» هر کدام آثار و خصوصیات مخصوص به خود و تشکیلات و سازوکارهای ویژه خود را دارند. ماده ۲ قانون ۱۳۶۴ وظایف سازمان زندانها را به شرح زیر احصاء کرده است:
- اداره کلیه امور مربوط به زندانها، بازداشتگاه‌ها و مراکز اقدامات تأمینی و تربیتی کشور و کلیه مؤسسات صنعتی و خدماتی وابسته به آنها
- ایجاد امکانات و تسهیلات لازم در زمینه‌ی اصلاح و ارشاد و آموزش زندانیان و اشتغال و حرفه‌آموزی آنها
- کمک به رفع مشکلات مادی و معنوی خانواده زندانیان
- جذب کمک‌های مردمی و مؤسسات خیریه
- برنامه‌ریزی جهت اشتغال زندانیان داوطلب کار با استفاده از امکانات سازمان و...
- تهیه آمار و اطلاعات لازم به منظور استفاده در مطالعات مربوط به جرم شناسی و...
- تهیه‌ی فهرست اسامی زندانیان محکوم واجد شرایط عفو یا تخفیف مجازات و...
- برنامه‌ریزی برای مراقبت بعد از خروج با همکاری دستگاه‌های ذی‌ربط
ساختار سازمان زندانها
این سازمان سه معاونت دارد:
- معاونت سلامت، اصلاح و تربیت
- معاونت قضایی، اجرای احکام و امور مجلس
- معاونت توسعه مدیریت و منابع انسانی
معرفی ریاست سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور
دکتر غلامعلی محمدی از آبان‌ماه ۱۴۰۰ با حکم حجت‌الاسلام والمسلمین محسنی‌اژه‌ای رئیس قوه قضائیه، ریاست «سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور» را برعهده گرفته است. وی هم‌اکنون عضو معاون دیوان عالی کشور است و در کنار امور قضایی و اجرایی، به عنوان استاد دانشگاه نیز در مراکز علمی و دانشگاهی به تدریس فعالیت دارد. غلامعلی محمدی که خود قاضی دادگستری است، پیش از این سابقه معاونت قضایی سازمان زندانها را نیز در کارنامه داشته و سپس در آخرین سمت خود به مدت 6 سال در سمت قائم مقام رئیس کل دادگستری تهران مشغول به کار بوده است.
هدف
زندان به عنوان محل نگهداری مجرمین و به مثابه یک مجازات در نظام کیفری ایران در طول تاریخ وجود داشته است. با این حال با رویکردهای اخیر در زندانها که مبتنی است بر مدیریت علمی و شاخصه‌های اصلاحی، عمده هدف نه‌تنها نگهداری از مجرمین بواسطه احکام صادره از محاکم ذی‌صلاح قضایی است بلکه اصلاح و تربیت مددجویان و نهایتا بازسازگاری اجتماعی آنان در اولویت اصول زندانبانی قرار دارد. بنابراین «اصلاح و تربیت» مددجو با آموزه‌های اسلامی و دینی و آماده ساختن او برای زندگی اجتماعی مجدد هدف و کارکرد اصلی زندان محسوب می‌شود.