زندان در تمام قوانین جزایی دنیا به عنوان یکی از مجازات های پذیرفته شده است
در سالهای اخیر مجازات زندان ناکار آمدی خود را در تحقیقات وبررسی های علمی حقوق دانان و قانون گذاران نشان داده و باعث به وجود آمدن پدیده های نو جرم شناسی با عنوان جایگزین های حبس به منظور کاهش پیامدهای منفی آن شده .
نگارنده این مقاله با تجربه بیش از دو دهه در عرصه زندانبانی اسلامی در مسئولیت های مختلف به بررسی ناکارآمدی حبس و عوارض آن در سلسه مقالات « آیا زندان ، فایده ای دارد ؟»می پردازد .
در اولین بخش مقدماتی این دوره از مقالات به بررسی موضوع« مرخصی » زندانیان با هدف بازگشت سعادتمندانه و در جهت جبران خسارت جامعه می پردازیم و امید داریم در ضمن تحلیل موارد قانونی به وسع خود بیشتر موارد اصلاحی و تربیتی را هدف مقالات خود قرار دهیم و از همه صاحب نظران حقوقی در خواست داریم در بحث های قانونی با اشاره به فایده مندی این مجازات از منظر عدالت ترمیمی یاریگرمان باشند .

در موضوع مرخصی زندانیان چند دیدگاه متناقض حقوقی در این موضوع مورد بحث مراجع قضایی و حقوقدانان است در این مجال اندک به بررسی این نوع تسهیلات قانونی می پردازیم .
اینکه مرخصی زندانیان یک امتیاز «بخشنامه ای یا آئین نامه ای سازمانی است» یا جز « حقوق مدنی زندانیان » بحث های میان صاحب نظران حقوقی پیش آورده است هرچند شرایط اجرایی آن در قوه قضائیه کشورمان با توجه به مفاد ۲۱۳تا ۲۲۹ فصل سوم آیین نامه سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور ذکر شده است و ماهیت آن را یک امتیاز تعین نموده است و با تمامی وظایفی که به سازمان زندانها و عوامل تربیتی آن در قالب شورای طبقه بندی زندان سپرده شده است در آخر نحوه اجرا آن به تصمیم دادستان ها ، دادیاران ناظر زندان می باشد و در برخی از موارد اجرا از نوع امتیازی بودن هم سلب و برخورد سلیقه ای دارد .
در بخشنامه های ارسالی قوه قضائیه برای اعیاد و مراسمات و مناسبت ها و پدیده های چون کرونا نیز باز به خاصیت تربیتی مرخصی اشاره می گردد تا زندانیان در ایام مناسبتی یا پیشگیری از بیماری کرونا بتوانند عوارض زندان را بر خود و خانواده و جامعه کم کنند و در این ایام بهترین استفاده را در آماده سازی مقذمات بازگشت سعادتمندانه فراهم آورند .

اما آیا مرخصی زندانیان جز حقوق مدنی است باید موضع موافقان را اینگونه تبیین نمود که ماهیت حقوقی مرخصی و ملاقات زندانیان در نظم حقوق ایران وآثار اجرایی آن بررسی نمود و به نظر می رسد مرخصی و ملاقات از جنس حق است نه امتیاز به تعبیر آیین نامه ،و اصلأ عبارت امتیاز از نظر حقوقی مبنی برمسامحه است زیرا مبنای حقوق بشری دارد عبارتی در جهت نقض حقوق بشری زندانیان آنچه مسلم حقوق انسان بدون سبب قابل اثبات ایجاد و قابل اسقاط نمی باشد
هرآنچه لازمه حیات اجتماعی انسان است باید از حقوق وی محسوب گردد بعلت کثرت و غلبه حقوق بر تکالیف این علم را علم حقوق نامیده اند
دایره گستره این علم حیوان ناطق و ناهق را در بر می گیرد
در تمام قوانین ملی و فرا ملی سایر ملل نیز امری ثابت و فرایندی اجتماعی انسان به حساب می آید
اکنون دخالت رو به تزاید دولت در حقوق مدنی اشخاص موجب گردیده است تا شأن حق به امتیاز متنزل گردد
تنظیم آیین نامه ها یکی از عوامل و علل تزلزل و تنزل حقوق است
در مطالعات تطبیقی و مقارنه ای نیز این حقیقت محقق و مسلم است
هرچند که امتیاز رنگ و بوی حق دارد ولی استعمال آیین نامه ، به نام امتیاز حق را از آن متمایز نموده‌است.

حال این تسهیلات قانونی مرخصی زندانیان در قالب آیین نامه و بخشنامه ها باید هدفمند و در راستای بازگشت سعادتمندانه زندانی و جبران خسارت جامعه باشد و بر این موضوع مسئولین و کارشناسان زندان ها و دادیاران ناظر زندانها نظارت داشته باشند هر چند این سیستم در زندانبانی اسلامی تعریف نشده است و متاسفانه بعد از سالها از استقرار نظام زندانبانی اسلامی بر مبنای اصلاح و تربیت هنوز نسخه مدون این نظام با کارشناسان متخصص این امر فراهم نشده است و نمی توان ادعای نظارت دقیق داشت .
در سالهای گذشته بیشتر مرخصی ها در جهت جبران خسارت های زندانی بر جامعه و کاهش جمعیت کیفری بوده است که نمونه از عدم تناسب برنامه ها و امکانات می باشد و همین باعث شدت گرفتن موضوع ناکارآمدی زندان و پدیده های مختلف جایگزین حبس شده است و مرخصی زندانیان از جمله این تسهیلاتی است که هم کاهش بار هزینه ای دارد و هم در جهت تقلیل تراکم جمعیت کیفری زندانها و آثار تربیتی می باشد که زندانی با کار و تلاش تا جایی که امکان دارد در جهت رفع ضرر از خود ،خانواده و جامعه باشد و این جبران خسارت با میل و آگاهی صورت پذیرد .
آنچه که در آموزه های غیر مدون تربیتی نظام زندانبانی اسلامی سازمان زندانهای کشور ملموس و مشهود است که برنامه های تربیتی باید طوری در تغیر بینش زندانیان موثر افتد تا زندانی در اولین فرصت جبران خسارت تلاش مادی و معنوی خود را برای جلب رضایت عمومی انجام دهد این تغییر نگرش و جلب رضایت شکات و تلاش برای بازگشت سریع و سعادتمندانه نشان گر رویکرد راهبردی این سازمان برای دوری از برنامه های صرف نگهداری به سوی برنامه های پیشگیری و ترمیمی است و گرنه زندان به صرف نگهداری فقط یک بازدارندگی موقت است به هنگامیکه این محدودیت و حبس از بین برود بزهکار دوباره به دنیای پنهان جرم پناه می برد
هر چند که بزهکاری پدیده های اجتماعی و روانی پیچیده دارد ولی باید توجه داشت که راههای کاهش یا تعدیل بزهکتری در جامعه از دیرباز از دیدگاه صاحب نظران متنوع بوده است
با کمال تاسف هنوز برخی از مسولان قضایی بر این عقیده اند که برای اصلاح مجرمان باید با بزهکاران با خشونت رفتار کرد و انضباط شدید و در ارائه تسهیلات محدودیت قائل شد اما تجارب دراز مدت دنیا نشان داده که چنین آموزه های با شکست مواجه شده و تحمل رنج و مرارت علاوه بر عوارض ناشی از حبس بر فرد زندانی و خانواده اش هیچ فایده ای هم برای جامعه و جلب رضایت شاکی نخواهد داشت در حالیکه بیشتر زندانیان محکوم مالی که از تسهیلات مرخصی بیشتر بهره مند می گردند در اولین فرصت در صدد جبران و جلب رضایت شاکی هستند تا مقدمات آزادی سریع خود را فراهم آورند و این یکی از مشخصه های بارز و قدرتمند عامل ترمیمی چون مرخصی های می باشد
در کنار محکومین مالی و جرایم غیر عمد محکومین جرایم عمد نیز برای جبران خسارت جامعه مادی و معنوی باید نلاش کنند امتیازات ماده ۲۱۴ برای فعالین بخش های فرهنگی و آموزشی و اشتغال و حرفه آموزی و مددجویانی که حسن اخلاق و رفتار دارند موید این موضوع است که این دسته از زندانیان که در داخل زندان با فعالیت و تلاش روزانه خود در دوره های اصلاحی و تربیتی حضور دارند باید به تغییر نگرش که مد نظر نظام اصلاحی زندانبانی اسلامی می باشد بعد از طرح و قبولی اعضای شورای طبقه بندی به مرخصی جهت کاهش عوارض زندان بر خود و خانواده و جلب نظر عمئمی اجتماع با رفتارهای صحیح اقدام نمایند و این جبران خسارت اجتماعی و تلاش برای بازگشت سعادتمندانه مد نظر مسئولین و دلسوزان نظام انقلاب اسلامی ایران می باشد که با صرف هزینه های زیاد زندان بازخورد خوب و عدم بازگشت به زندان را شاهد باشیم که متاسفانه در طی سال ۶۴ تا امروز به جز در مقطعی از تلاش حقوقدانان جرم شناسان و مسئولین و صاحب نظران تربیتی در قالب برنامه های مدون «بازگشت سعادتمندانه » و یا ایجاد زندانهای با قابلیت روان درمانی و اصلاح رفتار برخورد صرف آیین نامه ای و دستورالعمل ها صورت گرفته و باعث عدم موفقیت شده است
این عدم موفقیت در اعلام ۴۶ درصدی سابقه دار بودن زندانیان از سوی رئیس سازمان را باید با تامل نگریست و به آن با هدف آسیب شناسانه پرداخت و در این خلال نباید از تسهیل قانونی مرخصی به عنوان عامل اصلاح و تربیت غافل نبود و این عامل مهم تربیتی را در کنار ساختارهای فرهنگی و آموزشی بخصوص حرفه آموزی اشتغال پیش برد تا زندان به مصداق کامل آموزشگاه فضایل نیکی ها در کلام گهربار مقام معظم رهبری تبدیل شود و نمونه بارز و شاخص این آموزشگاه در آمار سازمان زندانها یافت که آمار زندانیانی که در داخل اندرزگاهها و برنامه های فرهنگی و اشتغال حضور فعال دارند و از تسهیلات قانونی مرخصی برای آزادی سریع خود بهره می برند یا عوارض زندان بر خانواده خود کم می کنند تنها ۲ درصد است و این عامل مرخصی تسهیل گر بازگشت سعادتمندانه و کاهش جمعیت کیفری می باشد و از همه مهمتر درصد بازگشت را به نازلترین تعداد و برنامه های اصلاحی زندان ها را موفق معرفی خواهد نمود
پس مرخصی زندانیان که در آیین نامه سازمان زندانها به عنوان عامل تربیتی و بخشنامه ها با هدف تقلیل جمعیت کیفری صادر می شود باید هدفمند و در اجرای برنامه های اصلاحی طبق مفاد آیین نامه باشد . وحتما زندانی در فرصت مرخصی در صدد رفع کدورت جلب رضایت و جبران خسارت اجتماعی باشد و اینگونه مرخصی در سیستم زندانها موفق خواهد بود .

نوشته : شاهرخ احمدزاده

مسئول روابط عمومی اداره کل زندان های استان آذربایجان غربی